‘Mijn gieren huilen niet’
Hoe weet één van de allerlelijkste bedreigde diersoorten de aandacht te trekken van natuurbeschermers?
Aan de voet van de Magaliesberg, ten noorden van Johannesburg, zweven enorme vogels hoog door de lucht in cirkelformatie. Het moeten er een stuk of twintig zijn. Met heel warm weer zijn ze weleens met tweehonderd, dan glijden ze moeiteloos door een thermiekbel en kun je ze ineens recht naar beneden zien scheren, naar het voederveld van Vulpro – het enige gierenbeschermingsfront van Zuid- en heel Afrika.
Op dat veld trekt een stel gieren een dode antilope uit elkaar. Ook de snavels van maraboes prikken het vlees in (de lezer kan zich een ooievaar met derdegraads brandwonden voorstellen), net als die van de maagdelijk witte reigertjes die je in safaribrochures weleens op de rug van een olifant ziet staan. Je kijkt toch ineens heel anders naar zo’n vogel.
De gieren gaan voor de grote en taaiere stukken, de reigers voor de ogen, de hersenen, et cetera – de weke delen. Een bezoeker van Vulpro staat erbij en kijkt ernaar, en concludeert dat hem door Disney een wel erg oneerlijke versie van die hele circle of life op de mouw is gespeld. Wát een lucht, en zijn dat darmen?
Het is schafttijd bij het conservatiecentrum, waar achter hekken en netten gewonde en zieke gieren worden gehouden totdat ze zelfstandig weer verder kunnen leven. Gieren komen in delen van Zuid-Afrika in het wild voor en worden met uitsterven bedreigd door hoogspanningskabels en windturbines, waar ze tegenaan vliegen, door landbouwpesticiden en stropers, die ze opzettelijk vergiftigen opdat ze de autoriteiten niet kunnen waarschuwen na een geslaagde strooptocht, en ook door toverdokters, die met gierenogen de toekomst kunnen voorspellen en met gierenvleugels kansen op de arbeidsmarkt kunnen bespoedigen.
Onder de patiënten van Vulpro: Kaapse gieren (nog 9621 in het wild), witruggieren (7350), oorgieren (338), kapgieren (100 tot 200), waarvan één in zware rouw omdat-ie net weduwnaar is geworden (gieren zijn levenslang monogaam), en de Andescondor Huntus.
Huntus is een allochtoon; geen gierensoort van de Oude Wereld, maar van de Nieuwe Wereld. Hij komt uit het bezit van een privé-verzamelaar en gaat over een paar weken naar de VS, terug naar zijn kant van de oceaan. “Speciale asielstatus onder Trump,” zegt opzichter Alistair Sinclair (61) met knipoog. “In Missouri is een fokprogramma, waar hij voor in aanmerking komt. We gaan hem missen, hè? We – gaan – hem – mis – sen – hè?” Het huisdierentoontje van Alistair, een beer van een vent, slaat onmiddellijk aan: de condor maakte aan zijn kant van de omheining speelse toenaderingen en wrijft met z’n kop langs het gaas. Je zou vergeten dat als je je vinger naar binnen steekt, je die vinger kwijt kan raken.
Naast Alistair staat assistent-opzichter Nicole Wilson (30) te glimlachen. “In de regel geven we de dieren geen namen, tenzij ze er al een hebben of niet meer terug het wild in kunnen. Anders gaan we ons teveel aan ze hechten.”
Alistair heeft als wildbeschermer 42 jaar ervaring in Zuid-Afrika en Zimbabwe, Nicole is zoöloog. De drijvende kracht achter Vulpro zelf is er niet: Kerri Wolter (oprichter-van en ambassadrice-voor) zit aan de andere kant van het land, waar het fokken plaatsvindt. Ze wordt internationaal gevierd en won onlangs een Amerikaanse beroepsprijs. Je kunt beweren dat Kerri Wolter voor de gier is wat Jane Goodall is voor de chimpansee, maar dan op het niveau van Dion Graus en de zeehond, want de gier krijg je niet zo makkelijk verkocht.
De aaseter behoort volgens wildliefhebbers tot de onedele tegenhanger van The Big Five, The Ugly Five: maraboe, wrattenzwijn, wildebeest, hyena en gier – heraut van de dood. Alistair: “Wij nemen het op tegen Bambi en Jumbo en Dombo. Het is voor een natuurbeschermers veiliger om daar hun geld in te steken. Totdat mensen de waarde van de gier ziet, zijn ze terughoudend. ’t Is net als bij maraboes. Die vinden mensen vies omdat ze rotte karkassen zouden eten, maar ze weten niet dat maraboes badderen. De maraboe gaat elke dag direct na het eten in bad, in tegenstelling tot veel mensen.”
Wat is de waarde van de gier? Alistair: “Gieren zijn ecologisch gezien extreem belangrijk. Ze ruimen op, verslinden een karkas vrij snel, en gooien stukjes vlees en botten weg zodat zoogdieren, insecten en andere vogels die kunnen opeten. Haal je ze uit de keten weg, dan gaat een primaire deelnemer verloren, wat een domino-effect veroorzaakt.”
Minstens zo belangrijk: ziektebestrijding. “Gieren eten met alle plezier een dier dat dood is gegaan aan antrax, mond-en-klauwzeer of brucellose. De spijsverteringssappen in hun maag verteren die ziektes. Elk ander dier dat in aanraking komt met dat karkas pikt zo’n ziekte op. Ook hier een domino-effect, met als gevolg snelle verspreiding van ziekte. En kijk je naar mens: rabiës, waarschijnlijk één van de gruwelijkste ziekten om dood aan te gaan. Haal je de gier uit beeld, neemt de activiteit van wilde honden toe, en met wilde honden komt het risico op rabiës. Kijk naar India, daar vielen hele gierenpopulaties uit de lucht door diclofenac. [Ontstekingsremmer die daar vanaf de jaren negentig werd gebruikt in de veeteelt – KvV] Daarvóór gingen in India jaarlijks 35.000 mensen dood aan rabiës, daarna ineens 65.000. Een gigantische toename. Dus ecologisch belangrijk, en ook economisch, want mond-en-klauwzeer is een enorm probleem in zuidelijk Afrika. Vlees mag hier niet voorbij de zogeheten rode lijn worden geëxporteerd waardoor Zuid-Afrika, Zimbabwe en Zambia hun vlees niet kunnen exporteren. Nou goed, en dat moet je dan allemaal aan geldschieters gaan zitten uitleggen, en dan is Bambi makkelijker, want Bambi is schattig en Bambi huilt. Mijn gieren huilen niet en zijn niet schattig, althans, niet in de ogen van de gemiddelde pennenlikker. Wel voor ons.”
De gier is rijp voor herwaardering en een ideaal (goed) doel voor de beschaafde mens in de moderne tijd: cruciaal voor de milieubalans, en seksueel divers. Woke, kun je zelfs beweren. Alistair wijst op het herenechtpaar dat hier wordt opgevangen, zittend op wat het allerlelijkste nest moet zijn dat ooit is gebouwd. “Zó schattig,” vindt vrijwilliger Ellen uit Nieuw-Zeeland. “Komt de een aanlopen met een twijgje van niks, maakt die ander een enorme buiging van dank.” Alistair vult aan: “Je vindt homoseksualiteit bij veel diersoorten, zelfs onder honden. Het verschil tussen ons en dieren: dieren hebben geen religie.”
Wild gekras, en geklapwiek waar je hart van overslaat. De heren – een stel valse ouwe nichten – zijn hun lelijke nest uit gestoven en de medebewoners van de kooi hangen in de spijlen. “Ze zijn nogal beschermend,” constateert Ellen vertederd.
Dankzij Gerard Reve weten we dat de meeste vogels katholiek zijn, met als bekendst voorbeeld de papegaai (‘Kan Ave zeggen’), maar de gier is zoroastrisch, een mystiek wezen uit Iraanse mythologie. In Tibet kun je je lijk door ze laten leegeten voor een eervol einde in modder en uitwerpselen – de zogeheten ‘luchtbegrafenis’, enigszins misleidend gezien de naam. “Een kerel hier in de buurt schijnt dat ook een tijd te hebben aangeboden,” merkt Alistair op. “Hij is er ook weer opgehouden.” Misschien had het iets te maken met die lichamen die er werden afgeleverd: een vermoord lijk eet de gier niet. “Ze gaan alleen voor een natuurlijke dood, waarschijnlijk omdat er bij moord door stress adrenaline in het bloed zit. Bij geslachte varkens heb je dat ook: vlees wordt bitter als je het bloed niet afgiet.”
Bij Vulpro worden geen uitvaarten verzorgd, maar het terrein is volgens de eigen website wel voor andere privé-aangelegenheid te boeken: kinderfeestjes en babyshowers. 171 euro voor één dag. Hoe vaak vindt zoiets plaats? Alistair kijkt alsof hij water ziet branden. Ook Nicole ziet het niet helemaal voor zich: taartjesetende vriendinnen op een picknickkleed terwijl verderop een doormidden gezaagd varken aan repen wordt getrokken. En wat als een gier ineens een kind grijpt en meeneemt?
Vulpro, een non-profitproject van omgerekend 190.000 euro per jaar, wordt in de lucht gehouden door donateurs. De Britse Tusk Trust (ook non-profit, prins William is beschermheer) is naar donatievolume de belangrijkste begunstigde. Postbezorger DHL betaalt voor en verzorgt het transport. Vorig jaar mei vond de grootste overplaatsing van gieren ooit plaats: 163 Vulpro-gieren legden in houten kratten 1050 kilometer af met een gewapende anti-stroopbrigade. De operatie werd tot de laatste minuut geheimgehouden.
De gier gaat de kant van de Afrikaanse neushoorn op. Die gaat in delen van Afrika door het leven met zwaarder bewapende bodyguards dan een gemiddeld lid van een koninklijk huis. De Israëlische denker Yuval Noah Harari noemt dat ‘gecontroleerd laten uitsterven’. Alistair is ook niet gerust op het lot van de aaseter. Het grote probleem: “Apathie onder de mens. Daar we gaan ten onder.”
Vier dagen later, een whatsappbericht van Alistair. Catastrofe, vlak bij het Krugerpark. Meer dan 100 dode gieren gevonden rond een zwijnenkarkas. Vergiftigd door stropers.
Dit artikel verscheen op 10 juni 2025 ook in Trouw.